Azerbaycan Dini Musiqisi - Wikipedia

İslamdan əvvəlki Şərqin, o cümlədən Azərbaycanın dini məbədlərində mərasimlər musiqinin, rəqsin müşayiəti ilə, təmtəraqlı keçirilirdi.^[2]

Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında həm Qərbdə yaranmış, əsasən Xristianlıqla bağlı dua mətnlərindən (məsələn, “Ave Maria”) və janrlardan (rekviyem, misteriya və s.) istifadə olunması, həmçinin, Şərqdə yayılmış qədim dinlərin – Zərdüştiliklə bağlı mövzuların, təriqətlərin (Dərvişlik, Sufilik, Mövləvilik), İslam dininə xas olan dini oxuma və janrların (dua mətnləri, mərsiyə, qəsidə, şəbeh və s.) istifadə olunması nəticəsində bəstəkarların özünəməxsus musiqi üslubu formalaşmışdır.^[1] Dini musiqinin bəstəkar yaradıcılığına sirayət etməsi, demək olar ki, bütün sahələrdə - musiqili teatr, vokal-instrumental, xor, simfonik və kamera instrumental musiqi sahələrində özünü müxtəllif cəhətlərdən göstərir.^[1] Azərbaycan bəstəkarlarının dini musiqiyə müraciəti özünəməxsus musiqi ifadə vasitələri kompleksinə, janr və mövzu sisteminə müraciətlə bağlıdır ki, bu da yaranan bəstəkar əsərinin bütün parametrlərinə - kompozisiya, melodika, intonasiya, forma, ritmika, harmonikpolifonik üslub və s. təsir edir.^[1]

Azərbaycanda dini oxuma qanunlarının konservativliyi və yaddaşa həkk olunmuş avaz modellərinin nəsillərdən nəsillərə keçərək şifahi yaşamaq qüvvəsi, ibadət musiqisinin bu günə qədər gəlməsi üçün imkan yaratmışdır.^[2] İslamın ilk illərindən etibarən musiqi də incəsənətin növləri kimi yeni çalarlar almış, yeni musiqi janrlarının yaranmasına təkan vermişdir.^[2] İslam dini sayəsində musiqi yalnız yas mərasimlərinin, saray əyləncələrinin tərkibi olaraq qalmayıb, müsəlman xalqlarının estetik şüurunun təzahür formasına çevrilmişdir.^[2] İslam dini oxumalarının peşəkar sənət nümunəsi olmasına dəlalət edən bir sıra əlamətlər vardır.^[2] Onlar içərisində ən ümdəsi odur ki, heç vaxt məişət ehtiyacı ödəməmiş, özündə sırf estetik funksiya daşımışdır.^[2] İkinci vacib əlamət dini oxumalar obraz intonasiya quruluşu baxımından xalq ənənələrindən fərqlənən reqlamentləşmiş ifa tərzidir.^[2]

Musiqişünaslıq tədqiqatlarında dini musiqi – Azərbaycanın şifahi ənənəli xalq-peşəkar musiqi kimi səciyyələndirilir ki, əsrlər boyu xalq arasından çıxmış peşəkar ağıçılar və ruhanilər, din xadimləri və cəmiyyətin dindar təbəqəsi tərəfindən inkişaf etdirilmiş, dini oxumaların müxtəlif növləri və tətbiqi sahələri meydana gəlmişdir.^[1] Dini musiqinin kök salmış ciddi qayda-qanunları, özünəməxsus forma və janrları, yaradıcılıq və ifaçılıq ənənələri formalaşmışışdır ki, bu gün də ənənəvi olaraq, nəsildən-nəslə ötürülərək, davam etdirilir və yaşadılır.^[1]

Azərbaycanda, bütün müsəlman ölkələrində olduğu kimi, dini mərasimlər dini oxumalarla müşayiət olunur. Bu ənənə öz köklərinə görə İslama qədərki dövrlərlə bağlıdır. Azərbaycanda bəstəkar yaradıcılığının formalaşmasının ilkin çağlarından xalq musiqisinin digər təbəqələri – folklor musiqisi, aşıq və muğam sənəti ilə yanaşı, dini musiqinin də təsiri olmuş və bu təsir müxtəlif aspektlərdə - janr, mövzu və musiqi xüsusiyyətləri ssəviyyəsində özünü göstərmişdir. Azərbaycan musiqisinin inkişaf mərhələlərində bəstəkar yaradıcılığının dini musiqi ilə əlaqəsi müxtəlif səpkidə olmuşdur.^[1] Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin banisi, dahi bəstəkar və musiqişünas Üzeyir Hacıbəyovun yaradıcılığından başlayaraq, dini musiqinin bəstəkar əsərlərinə müxtəlif səviyyələrdə təsirini izləyirik.^[1]

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin banisi Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan operasını yaradarkən, dini musiqiyə böyük önəm vermişdir. Üzeyir Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operasında XVI əsrin Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasından istifadə etmiş, operanın musiqi materialı kimi isə muğamlara, rəng və təsniflərə əsaslanmışdır.^[1] Bəstəkar Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin iki ən yüksək inkişaflı janrlarını - muğamla operanı qovuşduraraq, Azərbaycan musiqi mədəniyyətində yeni opera növünün - muğam-operanın əsasını qoymuşdur.^[1] Bununla yanaşı, Azərbaycan operasının yaranmasının qaynaqlarından biri məhz dini musiqi olmuşdur.^[1] Bu cəhətə, ilk növbədə, Ü.Hacıbəyli özü diqqəti yönəldərək, Azərbaycan operasının yaranmasına dini “Şəbih” tamaşalarının təsirini açıqlamışdır. Burada şiə misteriyası olan “Şəbih” dini-matəm əhval-ruhiyyəsi öz əksini tapmışdır.^[1] Üzeyir Hacıbəyov, həmçinin, "Leyli və Məcnun" operasının musiqi materialında istifadə etdiyi melodiyalardan bir neçəsi xalq arasında geniş yayılmış mərsiyələrdən almışdır.^[1]

“Azərbaycan musiqi həyatına bir nəzər” məqaləsində Üzeyir Hacıbəyov yazırdı ki, Azərbaycan operası formasına görə Avropa operasına yaxındırsa, ifaçılıq tərzi "Şəbih"dən götürülmüşdür.^[1] Fərq ondadır ki, operalarda daha geniş və "Şəbih"dən daha artıq həcmdə muğam dəstgahları istifadə edilmiş, orkestr daxil edilmişdir, tamaşa da konkret səhnə forması – Avropa opera tamaşalarına yaxın forma alır.^[3] Bəstəkar qeyd edirdi ki, “Şəbih” vokal, bəzi yerlərdə isə instrumental musiqi ilə müşayiət olunur. Beləliklə, Hacıbəyov “Şəbih”in ənənələrinin Azərbaycanda opera janrının inkişafına müsbət təsiri haqqında danışdıqda, aydın ifadə olunmuş mövqe tuturdu.^[1] O yazırdı:

Üzeyir Hacıbəyov bu haqda yazırdı:

Azərbaycan bəstəkarlarının yaradıcılığında dini musiqiyə müraciət əsasən iki cəhətlə bağlıdır.^[1] Birincisi, proqramlı adı dini mövzu və ya dini musiqi janrı ilə bağlı - peyğəmbərlik, mövlana, dərviş, münacat, mərsiyə, qəsidə və s. Firəngiz Əlizadənin “Dərviş” – xanəndə, solo-violonçel və ansambl üçün Septet, “Mərsiyə” - violonçel və simfonik orkestr üçün konsert, “Zikr” (İmadəddin Nəsiminin sözlərinə) - Avropa, Asiya və Cənubi Qafqaz xalqlarının musiqi alətlərindən ibarət “Alas” orkestri üçün, Fərəc Qarayevin instrumental ansambl üçün “Xütbə, muğam və surə”, Cəlal Abbasovun müxtəlif alətlər üçün “Münacat I”, “Münacat II”, “Münacat III”, Rəhilə Həsənovanın orqan üçün “Qəsidə” simfoniyası, Simli kvartet, tenor və bas üçün “Dərviş”, Simli, nəfəsli, vokal kvartetlər və piano üçün “Mərsiyə”, Ağadadaş Dadaşovun Cəlaləddin Rumiyə həsr olunmuş “Mevlana” – vokal-instrumental kompozisiyası, Yaşar Xəlilovun “Əshabi-Kəhf” baletini və s. əsərlərini qeyd etmək olar.^[1]

İkincisi, dini mətnlətdən istifadə ilə bağlı əsərlər.^[1] Quran mətnlərindən istifadə ilə bağlı əsərlərin proqramlı adı dini musiqiyə aid olmayıb, yalnız əsərin məzmunu ilə əlaqədar olaraq, dini mətn - ərəb dilində dualar daxil olunur.^[1] Azər Rzayevin “Bakı-90”, Faiq Nağıyevin qarışıq a capella xoru üçün Konserti bu qəbildəndir.^[1] Bəstəkar yaradıcılığında İslam dini ilə bağlı mövzulardan istifadə olunmasına müxtəlif janrlı əsərlərdə rast gəlinir.^[1] Dini musiqi xüsusiyyətləri əsərin məzmunundan asılı olaraq, vokal, xor və instrumental əsərlərdə tətbiq edilir.^[1] Dini musiqinin tətbiqi bir tərəfdən, dua mətnlərinin tətbiqi, digər tərəfdən, intonasiya xüsusiyyətlərinin təcəssümü ilə bağlıdır.^[1] Azərbaycan bəstəkarlarının dini mövzuya müraciətinin bir cəhəti latın dua mətnlərindən, digər cəhəti isə kilsə musiqisinə aid janrlardan istifadə olunması ilə bağlıdır.^[1] Fərhad Bədəlbəylinin “İki qadının duası” (“Ave Maria” katolik himni əsasında), Azər Dadaşovun a cappella xoru üçün: “Ave Maria” (sözləri katolik himni), “Ey Tanrım”, “Alleluia” (sözləri katolik duası), “Kim Allahı sevər” (sözləri Məhəmməd Füzulinindir), “Şükürlər olsun sənə” (sözləri müəllifindir), Sərdar Fərəcovun soprano, fleyta, violin, orqan və xor üçün “Psalm - 150”, Qalib Məmmədovun piano, səs və maqnitofon yazısında hind fleytası üçün “İki dua” (II versiya - piano prepare, marimbafon, klarnet-bas, klarnet in B, tar, balaban və zərb alətləri üçün), metso-soprano, bas və kamera orkestri üçün “Davudun psalmları”, A cappella xoru üçün 52 və 39 saylı Psalmlar və s.^[1]

İsmayıl Hacıyevin “Od gəlini” balet-misteriyası, "Zərdüşt", “Həyat və əbədiyyət”, “Dünyanın qızıl gülü” simfonik misteriyaları, Arif Mirzəyevin “Baxın xatirəsinə Orqan simfoniyası”, violin və orqan üçün “Kədər duaları” (Heydər Əliyevin xatirəsinə ithaf), kamera orkestri üçün “Nyu-York Passionları”, qiraətçi, xanəndə, kamança, xor və kamera orkestri üçün “Yanvar passionları” (və ya “Yanvar mərsiyələri” – İslam matəm messası, Qara Yanvar qurbanlarına həsr olunur), Almaniyadakı Yevangelist kilsələrində dini mərasimlər üçün nəzərdə tutulan orqan üçün pyes-improvizasiyalar silsiləsi və digərələrini qeyd etmək olar.^[1]

• Sami Yusif

• Azərbaycan cazı
• Muğam