Ixtiyar Bextiyarli - Wikipedia

İxtiyar Bəhram oğlu Bəxtiyarlı 17 iyun 1949-cu ildə Ağdamda anadan olmuşdur. O, 1966-cı ildə Ağdam 5 saylı orta məktəbi, 1972-ci ildə Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti)Kimya fakültəsini bitirmişdir. Ali təhsilini başa vurduqdan sonra İxtiyar Bəxtiyarlı üç il Cəlilabad rayonunun Allar kənd orta məktəbində ixtisası üzrə müəllim işləmişdir.^[1]

İxtiyar Bəxtiyarlı 1975-ci ildə Azərbaycan EA Qeyri-üzvi və fiziki-kimya İnstitutunda aspiranturanın əyani şöbəsinə daxil olmuş­dur. O, 2303.01 - Qeyri-üzvi kimya ixtisası üzrə 1980-cı ildə “Nadir torpaq elementlərinin oksitio­qallatlarının və -indatlarının sintezi və fiziki-kim­yəvi tədqiqi” mövzusunda namizədlik, 1995-ci ildə isə “Lantano­idlərin mü­rəkkəb oksi­sulfidlərinin əmələ gəl­məsinin və faza çevrilmələrinin qu­ru­luş-kimyəvi əsasları” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir.

Aspirantura müddəti qurtardıqdan sonra İ.Bəxtiyarlı fasiləsiz olaraq həmin institutda işləmiş və kiçik elmi işçi, böyük elmi işçi, aparıcı elmi  işçi, baş elmi işçi vəzifələrində çalışmışdır.

1988-ci ildə İ.Bəxtiyarlı “Qeyri-üzvi kimya” ixtisası üzrə “Böyük el­mi işçi” attestatına və “Respublika Xalq Maarifi əlaçısı” adına layiq gö­rül­müşdür.

1999-cu ildə İ.Bəxtiyarlı Beynəlxalq Bioqrafiya Mərkəzi (Kembric, İn­gil­tərə) tərə­findən “XX əsrin  görkəmli  adamı” seçilmiş, eyni zamanda elmə ver­diyi töhfələrə gö­rə “Görkəmli Nailiyyət” diplomu və medalı ilə təltif olun­muş­dur. Mərkəz tərəfindən onun bioqrafiyası bir neçə ensik­lo­pedik nəşrdə (Dic­tionary of İnternational Biography-DİB-Twenty seventh editions – Cam­b­ridge, England-1999; Outstanding  people of the 20th Century-First edition - Cambridge, England-1999 və s.) çap olunaraq dünyanın qabaqcıl ölkələrinə göndərilmişdir.

2010-cu ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attes­tasiya  Komissiyası tərəfindən  İ.Bəxtiyarlıya “Qeyri-üzvi  kimya”  ixti­sası üzrə  “professor” elmi  adı verilmişdir.

İxtiyar Bəxtiyarlı Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (indiki Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) Qeyri-Üzvi və Fiziki-Kimya İnstitutunda Yarımkeçiricilər kimyası laboratoriyasının müdir müavini (1983-85), respublika məktəblilərinin kimya olimpiadası münsiflər heyətinin üzvü (1983-85), doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsi üzrə BDU-da fəaliyyət göstərən Birləşmiş İxtisaslaşdırılmış Şuranın üzvü (1996-97) və s. işlərdə çalışmışdır.^[1]

Hazırda o,Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Kataliz və Qeyri-Üzvi Kimya İnstitutunda "Keçid elementlərinin xalkogenidləri" laboratoriyasının rəhbəridir.

İxtiyar Bəxtiyarlı elmi işində müəyyən etmişdir ki, lantanoidlərin bütün oksisulfidləri peritektik reaksiyalar vasitəsilə əmələ gəlir. Bu birləşmələrin və onların parçalanmasından yaranan bərk fazaların quruluşları arasında sadə planlı rekonstruksiya əlaqəsi ilə yanaşı onların bir-birinə çevrilməsini asanlaşdıran atomların kollektiv cüz’i sürüşmə mexanizmi də olmalıdır. Bu kriteriyalar peritektik reaksiyalarla əmələ gələn başqa sinif birləşmələrdə də ödənilir ki, bu da onun daha ümumi mahiyyət daşıdığını göstərir. Peritektik reaksiyalarla əmələ gələn birləşmələrin quruluşu ilə onların parçalanmasından əmələ gələn bərk fazaların quruluşları arasında belə bağlılıq onların birinin quruluşu məlum olduqda da, o birinin quruluşu haqqında qabaqcadan müəyyən fikir söyləməyə imkan verir və onların məqsədli sintezinin təşkilində, fiziki-kimyəvi xassələrinin izahında aparıcı ideyadır.^[1]

İxtiyar Bəxtiyarlı (başqa əməkdaşlarla birgə) lantanoid oksisulfidlərinin alınması üçün iki yeni üsul və alınan bərk məhlullardan birinin katodolüminsent material kimi işlənə bilməsini tövsiyə etmişdir. Üsulların və materialların yeniliyi müəlliflik şəhadətnaməsi ilə təsdiq olunmuşdur. Onun elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri 224 elmi əsərdə öz əksini tapmışdır.^[1]

Belə  ki, (Ga₂S₃)_1-x(Eu₂O₃)_x  tərkibli  bərk məhlul  əsasında  katodolüminofor  ( M.Ş. №1424336 (SSRİ), 1988 ) , (Ga₂S₃)_1-x(La₂O₃)_x-y (Er₂O₃)_y tərkibli  şüşələr əsasında  isə fotolüminofor  sintez  edilmiş  və  xassələri öyrənilmişdir. Bu lüminoforlar   uzun  müddət aqresiv  mühitdə  işləyərkən spektral xarakteristikalarını  itirmir.

Er₂O₃- BaSiO₃-ErF₃ kvaziüçlü sistemində  faza  tarazlığını  tədqiq  edərək  BaSiO₃ əsasında  bərk məhlul  sahəsindən (BaSiO₃)_1-x (ErF₃)_x tərkibli  nümunələrdə antistoks  lüminessensiya  xassəsi aşkar  edilmişdir.

Sonra Yb³⁺  ionundan (YbF₃)  sensibilizator  kimi istifadə  edərək  effektiv xassəli   (BaSiO₃)_1-2x  (ErF₃)_x (YbF₃)_x   tərkibli antistoks  lüminofor alınmış   və işıqlanma  mexanizmi  öyrənilmişdir.  Müəyyən  olunmuşdur  ki,  tərkibdə Yb³⁺  ionu   enerjinin Er³⁺ ionuna  ötürülməsini gücləndirir  və şüalanmanın  infraqırmızı oblastan  görünən  oblasta  çevrilməsi  baş verir.  Həmin  materialın gecəgörmə  cihazlarında, lifli  xətti  rabitə sistemlərində  işləyə biləcəyi  tövsiyə  olunmuşdur (Azərb. Resp. Patenti İ 2009 0063, 2009). Antistoks  lüminessensiya  xassələri Pyer- və Mariya  Küri  adına Paris   Universitetinin   “ Nano-elmlər”  institutunun professorları  Karlos Bartou  və Poll  Benaloulun  iştirakı ilə  öyrənilmiş,  alınan  elmi  nəticələr   beynəlxalq elmi  jurnalda birgə  çap  edilmişdir.

Nd₂S₃-Ga₂S₃-EuS  sistemində əmələ  gələn  (EuGa₂S₄)_1-x(NdGaS₃)_x  və EuNdGa₃S₇ tərkibli  monokristallar  spektrin görünən  oblastında  yaşıl rəng    verən  lüminofor  kimi  televiziya   və optiki  informasiyaları  əks etdirən  ekranlarda  istifadə oluna  bilər.  Ən başlıcası  isə  Nd³⁺ ionunun göstərilən  matrisalarda yaxın  infraqırmızı  oblastda  güclü   şüalanma  effektivliyə malik  olması bu  materiallardan  lazer elementi  kimi  istifadə olunmasını   təmin  edir.

Bundan  başqa İ.Bəxtiyarlı  tərəfindən Sb₂Te₃-Gd₂Te₃-Bi₂Te₃ kvaziüçlü   sistemində faza  tarazlığı tədqiq edilərək  sistemdə   geniş qatılıq  intervalında   üçlü  bərk  məhlul   sahəsi aşkar edilmişdir. Müəyyən edilmişdir  ki,  [Bi₂Te₃]_1-y [(Sb₂Te₃)_1-x (Gd₂Te₃)_x]_y  tərkibli  nümunələrdə (Sb₂Te₃)_1-x (Gd₂Te₃)_x miqdarını   dəyişməklə “n”  və  “p” tip yarımkeçirici materiallar  almaq  mümkündür. Buna   səbəb, qadoliniumun   miqdarı artdıqca  antistruktur  defektlər yaradan  bismutun  qadaliniumla əvəz  olunması hesabına yükdaşıyıcıların  konsentrasiyasının   dəyişməsidir.  ”n” tip  keçiricilikli

[Bi₂Te₃]_1-y [(Sb₂Te₃)_1-x (Gd₂Te₃)_x]_y   və “p”  tip  keçiricilikli   (Sb₂Te₃)_1-x  (Bi₂Te₃)_x-y (Gd₂Te₃)_y   tərkiblər əsasında   Peltye  elementi  yaradılmışdır.

Məlum  olmuşdur ki,  bu  elementin termoelektrik   effektivliyi ~300K-də maksimum  qiymət  alır və  optimal    cərəyanda ~40dərəcədə  soytma verir.  Bu  isə ondan  termoelektrik  soyuducuların hazırlanmasında  istifadə  olunmasına  imkan  yaradır.Termoelektrik xassələrinin ölçülməsı və interperetasiyası AMEA-nın müxbir üzvü, f-r.e.d. professor C.Ş. Abdinovun iştirakı ilə aparılmışdır.

İ.Bəxtiyarlı  224 elmi əsərin (137  məqalə, 79  tezis, 3 müəlliflik  şəhadətnaməsi,  1 patent, 3 kitabça  və görkəmli kristalloqraf –vətəndaş alim, AMEA-nın müxbir  üzvü X.S.Məmmədovun   həyatı  və elmi  fəaliyyətinə  həsr olunmuş  elmi  publisistik monoqrafiyanın) müəllifidir.  Elmi  əsərlərin  əksəriyyəti  keçmiş  SSRİ  məkanında və  uzaq   xaricdə ( ABŞ, İtaliya ,  AFR, Hollandiya,  Çexiya,  Türkiyə, Norveç, Avstriya,  İspaniya və s.)  çap  olunmuşdur.

İ.Bəxtiyarlının  elmi  işlərinin nəticələrinə   həm Azərbaycanda,  həm  də onun hüdudlarından  kənarda   nəşr olunan dövri  elmi  mətbuatda, monoqrafiya  və dissertasiyalarda istinad  edilmişdir. Bunlardan 1.MG Barker- Coordination  Chemistry  Reviews 1990-Elsevier; .Davidson-Coordination  Chemistry Reviews, 1990-Elsevier; 3. AN Georgobiani, BG Tagiev, OB  Tagiev...-İnorganic  Materials, 2010-Springer; 4. GJ. Talwar ,CP Joshi, SV Moharil, SM Dhopte... –Journal of  Alloys  and..., 2011-Elsevier: .Rezania, ,  2012-Elsevier; 6. NA Katcho, N Mingo, DA Broido-Physical  Review  B, 2012-APS; 7.A Gallo,  A Arana, A Oyanguren, G.Garcia...- Journal of  electronic...,  2013-Springer     və s.    İ.Bəxtiyarlı bir  sıra beynəlxalq  konfrans  və simpoziumlarda: Bratislavada, (Çexoslavakiya, 1985), Moskvada (SSRİ, 1989), Bülderdə (ABŞ,1991)  Genuyada  (İtaliya,1994), Kradoda (İtaliya,1994) Stresada (İtaliya, 2000), Diyabəkirdə (Türkiyə, 2000),  Osloda (Norveç,2001),  Leobendə (Avstriya , 2001), Kislovodskidə (Rusiya, 2002), Karsda  (Turkiyə, 2004), Sankt-Peterburqda  (Rusiya, 2004), Ankarada (Turkiyə,  2006), Çernoqolovkada  (Rusiya, 2006), Sankt  -Peterburqda (Rusiya, 2006),   Moskvada (Rusiya, 2007), Ulyanovskda (Rusiya, 2007), Sankt-Peterburqda  (Rusiya, 2008),  Bilbaoda, (İspaniya,2009),  Lefkoşada (Şimali  Kipr, 2011),  Volqoqradda (Rusiya, 2011), Samarada  (Rusiya, 2013)   və s. ölkələrdə   məruzə ilə  iştirak   etmişdir.

İ.Bəxtiyarlı bir  çox xarici  ölkə alimləri   ilə fəal  yaradıcılıq  əlaqələri saxlayır və  aldığı  nətəcələrin onlarla  müzakirəsini  aparır.

O,  Almaniyanın “Siemens  VAİ” və Avstriyanın  “RHİ”  şirkətlərinin dəvəti  ilə  müvafiq ölkələrdə olmuş   və  həmin şirkətlərin  müəsissələrində  təcrübə mübadiləsi  aparmış   və aldığı  nəticələri ixtisasçılarla (Martin Koch, Siemens VAİ, Offenburq, Germani, Monfred  Schimitt, Siemens VAİ, Kehl, Germani,Martin Horak,  RHİ, Vienna, Austria,Reinhard Elivengruber,  RHİ, Henenberg, Switzerland)  müzakirə  etmişdir.    

İ.Bəxtiyarlının  elmi  tədqiqatlarında yüksək temperaturlu  termiki analizin bir hissəsi  Sankt-Peterburqda Rusiya Elmlər Akademiyasının  İ.V.Qrebenşikov adına Silikatlar Kimyası  İnstitutunda REA-nın müxbir üzvü,  kimya elmləri doktoru, professor  B.B.Qusarovun rəhbərlik etdiyi «Nanoölçülü sistemlərin  fiziki kimyası» laboratoriyasında aparılmışdır. Hazırda Belarusiya-Azərbaycan  elmi əməkdaşlıq əlaqələrinin inkişaf etdirilməsi layihəsi çərçivəsində Belarusiya Dövlət İnformatika və Radioelektronika Universitetində kimya elmləri doktoru professor İ.V.Bodnarın rəhbərlik etdiyi kimya kafedrasının əməkdaşları ilə birgə elmi-tədqiqat işləri aparılır.^[1]

İxtiyar Bəxtiyarlı bir sıra beynəlxalq konfrans və simpoziumlarda: Bratislava (Çexoslavakiya,1985), Moskva (SSRİ,1989), Bulder (ABŞ,1991), Genuya (İtaliya,1994), Krado (İtaliya,1994), Stresa (İtaliya,2000), Diyarbəkir (Türkiyə,2000), Oslo (Horveç,2001),Leoben (Avstriya,2001), İstambul (Türkiyə,2001) və b. şəhərlərdə məruzə ilə çıxış etmişdir.^[1]

Bundan  başqa Avstriyanın  Leoben  şəhərində Montanuniversitetinin  “Qeyri-dəmir metallurgiyası” departamentinin  əməkdaşları  (professor Helmut Antrevowich və dok. Holger Scnideritsch)   ilə  birgə elmi   tədqiqat   işləri aparmaq haqqında  razılıq  əldə edilmişdir.Hazırda sənədləşdirmə işləri aparılır.

İ.Bəxtiyarlının rəhbərliyi ilə  doqquz fəlsəfə  doktoru dissertasiyası müdafiə olunmuşdur, üç doktorant, iki  dissertant  tədqiqat işini  davam etdirir. Elmi  məsləhətçi olduğu  bir  elmlər doktoru dissertasiya  işi müdafiə edilmişdir. 26 fəlsəfə doktoru  və elmlər doktoru dissertasiya işlərinə  opponentlik  etmişdir.

İ..Bəxtiyarlı elmi işlərlə yanaşı ictimai fəaliyyətlə də geniş məşğul olmuşdur. O, 1981-1986-cı illərdə Azərbaycan EA-nın Qeyri-üzvi və fiziki kimya İnstitutunda partiya təşkilatının katibi, 1983-1986-cı illərdə həmin  İnstitutda «Yarımkeçiricilər kimyası» laboratoriyasının rəhbərinin müavini (rəhbərin səlahiyyətlərini icra edən maddi-məsul şəxs), 1983-89-cu illərdə respublika məktəblilərinin kimya olimpiadasında münsiflər heyətinin üzvü, 1996-1997-ci illərdə doktorluq dissertasiyalarının müdafiəsi üçün BDU-da fəaliyyət göstərən Birləşmiş İxtisaslaşdırılmış Şuranın üzvü və s. kimi ictimai işlərdə çalışmışdır. Hazırda o, Azərbaycan MEA-nın Kimya Problemləri İnstitutunun elmi-tədqiqat planında qeyri-üzvi kimya ixtisası üzrə aparılan mövzunun birinin elmi rəhbəridir, D 01.021 saylı Dissertasiya Şurasının və İnstitut Elmi Şurasının üzvüdür.

İxtiyar Bəxtiyarlı elmin populyarlaşması sahəsində xidmətlərinə görə dəfələrlə Respublika Bilik Cəmiyyətinin və D.İ.Mendeleyev ad. Kimyaçılar Cəmiyyətinin Respublika İdarə Heyətinin fəxri fərmanları ilə təltif olunmuşdur.

• Orxan Məmmədov (Baharlı). Ağdamın adlı-sanlı pedaqoqları, alimləri. Bakı, Sabah, 2001