Israilliler - Wikipedia

İsrailin əsas etnik və dini qrupları aşağıdakılardır:

İsrail əsilli yəhudi əhalisinin əksəriyyəti Aşkenazi Yəhudiləri, Mizrahi Yəhudiləri, Sefarad Yəhudiləri, Efiopiya Yəhudiləri və digər yəhudi etnik bölmələrinin nəslindəndir. Tarixən böyük Mizrahi əhalisi və onilliklər boyu etnik qarışıqlıq səbəbindən İsrailin hazırkı yəhudi əhalisinin 50%-dən çoxu ən azı qismən Mizrahi mənşəlidir.^[2]

İsrail Mərkəzi Statistika Bürosu 2010-cu ildən etibarən İsrail yəhudilərinin ata tərəfdən mənşə ölkəsini izləyir.^[3]

Britaniya mandatı dövründəki fələstinli ərəblərin böyük hissəsi 1948-ci il köçündən sonra İsrail sərhədləri daxilində qaldılar. Onlar hazırda İsrailin ərəbdilli və mədəniyyət baxımından ərəb vətəndaşlarının ən böyük qrupudur. İsrailin ərəb vətəndaşlarının böyük əksəriyyəti sünni müsəlman, 9%-i xristian^[4] və 7,1%-i isə druzlardır.^[5]

2013-cü ilə olan məlumata görə, İsrailin ərəb əhalisi 1658000 nəfər təşkil edir ki, bu da ölkə əhalisinin təxminən 20,7%-dir.^[6] Bu rəqəmə Şərqi Qüdsdəki 209000 ərəb (İsrailin ərəb əhalisinin 14%-i) daxildir ki, bu da Fələstin statistikasında hesablanır, baxmayaraq ki, Şərqi Qüdsdəki fələstinlilərin 98 faizinin ya İsraildə daimi yaşayış icazəsi, ya da İsrail vətəndaşlığı var.^[7]

İsrail Mərkəzi Statistika Bürosunun 2010-cu ildəki siyahıyaalmasına görə, İsrailin ərəb əhalisi 134 ərəb şəhər və kəndində yaşayır. Onların təxminən 44%-i şəhərlərdə, 48%-i isə yerli şura statusuna malik kəndlərdə, təxminən 4%-i isə regional şuraya daxil olan kiçik kəndlərdə yaşayır.^[8] İsraildə ərəb əhalisi beş əsas ərazidə məskunlaşıb: Qalileya (ümumi İsrail ərəblərinin 54,6%-i), Üçbucaq (ümumi İsrail ərəblərinin 23,5%-i), Colan təpələri, Şərqi Qüds və Şimali Negev (ümumi İsrail ərəblərinin 13,5%-i).^[8] İsrail ərəblərinin təxminən 8,4%-i qarışıq yəhudi-ərəb şəhərlərində (Şərqi Qüdsdəki ərəb sakinləri istisna olmaqla), Hayfa, Lod, Ramle, Yaffa — Təl-Əviv, Əkka, Nof-Haqalil və Maalot-Tarşihada yaşayır.^[9]

İsrailin ərəb vətəndaşları arasında bədəvilər də var. İsrail bədəvilərinə ölkənin şimalında, əksər hallarda kənd və qəsəbələrdə yaşayanlar, eyni zamanda Negevdə yarı köçəri, yaxud şəhərlərdə və ya rəsmi olaraq yaşayış məntəqəsi kimi tanınmayan bədəvi kəndlərində yaşayan bədəvilər aiddir. 1999-cu ildə Negevdə 110000, Qalileyada 50000 və İsrailin mərkəzi hissəsində 10000 bədəvi yaşayırdı. 2013-cü ilə olan məlumata əsasən, Negev bədəvilərinin sayı 200000–210000 nəfər arasındadır.^[10][11][12]

İsraildə 2006-cı ilin sonuna sayları 117500 nəfər olduğu təxmin edilən böyük druz əhalisi də var. Britaniya mandatındakı Fələstində yaşayan bütün druzlar İsrail dövlətinin yaranmasından sonra İsrail vətəndaşı oldular.

Əsasən Qalileyada, həmçinin Hayfa, Nazaret və Yerusəlimdə yaşayan 7000-ə yaxın maronit xristian var. Onlar əsasən 2000-ci ildə İsrail ordusunun Cənubi Livandan çıxmasından sonra Livandan qaçan və İsrail tərəfdarı olan keçmiş livanlı döyüşçülərin ailələridir. Bəziləri isə, Ciş kimi yerli Qalileya icmalarındandır.

İsrailin 1000-ə yaxın kopt vətəndaşı var.

2014-cü ilin sentyabrında İsrail yüzlərlə xristian İsrail vətəndaşının "arami" etnik kimliyini tanıdı. Bu tanınma İsrail ordusunun mayoru Şadi Xallul Rişonun rəhbərlik etdiyi İsrail Arami Xristian Fondunun və Yunan-Pravoslav Kilsəsinin Qabriel Naddaf ata və mayor İhab Şlayanın rəhbərlik etdiyi İsrail Xristian Rekrut Forumunun təxminən yeddi illik fəaliyyətindən sonra baş tutdu.^[13][14]

İsraildə, əsasən Yerusəlim və Nazaretdə 1000-ə yaxın assuriyalı yaşayır. Assuriyalılar qədim mesopotamiyalıların nəslindən olan aramey dilli, Şərqi xristian azlığıdır. Qüdsdə köhnə Süryani Pravoslav Müqəddəs Mark monastırı yerləşir. İsraildə Süryani Pravoslav Kilsəsinin davamçılarından başqa Şərq Assuriya kilsəsi və Xaldey Katolik Kilsəsinin davamçıları da var.

Qüdsün Afrika İvrit İsrail Milləti adlı dini icmanın üzvləri İsrailin On İtirilmiş Qəbiləsinin nəslindən olduqlarına inanırlar. 5000-dən çox üzvün əksəriyyəti İsrailin Dimona şəhərində yaşayır. Lakin Arad, Mitzpe Ramon və Tiberias bölgəsində əlavə, daha kiçik qruplar da var. Onlardan bəziləri özlərini yəhudi hesab edirlər, lakin nə İsrail hakimiyyəti onları belə qəbul edir, nə də onların dini ayinləri "əsas yəhudi ənənəsi"nə uyğun gəlir.^[15] Afro-amerikalılar və onların nəslindən gələnlərdən ibarət olan bu qrup 1960-cı illərin əvvəllərində Çikaqoda yaranıb, bir neçə il Liberiyada yaşayıb, sonra isə İsrailə köçüb.

İsraildə təxminən 4000–10000 erməni vətəndaşı var. Bu saya Ermənistan yəhudiləri daxil deyil. Onlar əsasən Yerusəlimdə, o cümlədən Erməni məhəlləsində, eyni zamanda Təl-Əviv, Hayfa və Yaffada yaşayırlar. Onların dini fəaliyyətləri Yerusəlim Erməni Patriarxlığı, eləcə də Qüds, Hayfa və Yaffadakı kilsələr ətrafında cəmləşib. Köhnə Yerusəlim ermənilərinin İsrail şəxsiyyət vəsiqələri olsa da, onlar rəsmi olaraq İordaniya pasportlarının sahibləridir.^[16]

Bir sıra mühacirlər keçmiş Sovet İttifaqından olan azərbaycanlılar, tatarlar, ermənilər və gürcülər kimi müxtəlif qeyri-slavyan etnik qruplara mənsubdurlar.

İsraildə əsasən Kfar Kama (2000) və Reyhaniyədə (1000) yaşayan bir neçə min çərkəz azlığı da var. Bu iki kənd Colan təpələri ətrafındakı çərkəz kəndlərinin bir hissəsi idi. İsraildəki çərkəzlər də druzlar kimi ayrı bir statusa malikdirlər. Kişi çərkəzlər üçün (rəhbərinin xahişi ilə) hərbi xidmət məcburidir, qadınlar üçün isə yox.

Keçmiş Sovet İttifaqından olan qeyri-yəhudi immiqrantların əksəriyyəti Zera Yisrael (yəhudi nəslindən olan) adlandırılan rus, ukraynalı, moldovan və belaruslardır. Onlar ən azı bir yəhudi əcdada sahib olduqları və ya yəhudi şəxslə evli olduqları üçün immiqrasiya hüququ qazanmışlar. Bundan əlavə, müəyyən sayda keçmiş sovet vətəndaşı, ilk növbədə rus və ukraynalı qadınlar 1970–80-ci illərdə keçmiş Sovet İttifaqına təhsil almağa gedən İsrailin ərəb vətəndaşları ilə evləndikdən sonra İsrailə mühacirət ediblər. İsrail vətəndaşları arasında əsasən slavyan mənşəli olanların ümumi sayı 300 min nəfərə yaxındır.

İsraildəki finlərin əksəriyyəti ya Finlandiya yəhudiləri, ya da onların törəmələri olsa da, az sayda fin xristian 1940-cı illərdə, müstəqillik əldə etməmişdən əvvəl İsrailə köçüb və o vaxtdan vətəndaşlıq alıb. Finlandiyalı mühacirlər digər İsrail icmaları ilə ailələr qurublar və buna görə də hazırda fin icması sayca çox kiçik qrupdur. Yerusəlim yaxınlığındakı "Səkkizlərin memorialı" mənasını verən "Yad-Haşmona" adlı moşav 1971-ci ildə bir qrup israilli fin xristian tərəfindən yaradılıb. Bu gün isə üzvlərinin əksəriyyəti israilli və əsasən ivritdillidir.^[17][18]

Samariyalılar Levantın etnik dini qrupudur. Rəvayətə görə, onlar Babil əsarətinin əvvəlindən eramızın əvvəllərinə qədər qədim Samariya ilə əlaqəsi olan İsrail övladlarından törəyiblər. 2007-ci ildə aparılan əhali hesablamaları göstərir ki, 712 samariyalının yarısı İsrailin Holon şəhərində və yarısı İordan çayının qərb sahilindəki Gerizim dağı ətrafında yaşayır. Holon icması İsrail vətəndaşlığına malikdir, Gerizim icması isə İsrailin nəzarətində olan anklavda (Kiryat Luza) yaşayır və ikili İsrail-Fələstin vətəndaşlığına malikdir.

İsraildəki vyetnamlıların sayının 200–400 nəfər olduğu təxmin edilir.^[19] Onların əksəriyyəti 1976–1979-cu illərdə İsrailin baş naziri Menahem Begin onlara siyasi sığınacaq verdikdən sonra İsrailə gəlib.^[19] İsraildə yaşayan vyetnamlılar İsrail Müdafiə Qüvvələrində də xidmət edirlər. Bu gün icmanın əksəriyyəti İsrailin mərkəzindəki Quş-Dan bölgəsində yaşayır, eyni zamanda az sayda İsrailli vyetnamlı və ya Vyetnam əsilli israilli Hayfa, Qüds və Ofakimdə yaşayır.

İsraildəki afrikalı qaçqınların sayı və statusu mübahisəli və ziddiyyətlidir, lakin ehtimal edilir ki, İsraildə, əsasən Eritreya, Sudan, Cənubi Sudan, Efiopiya və Fil Dişi Sahilindən olan ən azı 16000 qaçqın yaşayır və işləyir. 2011-ci ilin sonlarında Ynet-də dərc edilmiş çekdə bildirilir ki, təkcə Təl-Əvivdə bu rəqəm 40000 nəfərdir ki, bu da şəhər əhalisinin 10 faizini təşkil edir. Böyük əksəriyyəti şəhərin cənub hissələrində yaşayır. İsrailin cənubundakı Eylat, Arad və Beer-Şeva şəhərlərində də əhəmiyyətli sayda afrikalı var.

Bosniya, Kosovo və Şimali Koreyadan olan təxminən 100–200 qaçqın İsraildə qaçqın kimi yaşayır, onların əksəriyyəti İsraildə daimi yaşamaq icazəsinə malikdir.^[20]

İllər boyu İsraildən mühacirət edən israillilərin əksəriyyəti ABŞ, Kanada və Böyük Britaniyada məskunlaşıb.

Hazırda xaricdə yaşayan 330000 israillinin, o cümlədən 230000 yəhudinin olduğu güman edilir.^[21] İsrailə mühacirət etdikdən sonra öz ölkələrinə qayıdan və ya başqa yerə köçənlərin sayını hesablamaq daha çətindir.

Uzun illər ərzində İsraildən köçənlərin sayına dair dəqiq məlumatlar mövcud deyildi.^[22] İsrail diasporu üzrə sosioloq Stiven C. Qold, yəhudi mühacirətinin hesablanmasının mübahisəli bir məsələ olduğunu iddia edərək, belə izah edir: "Yəhudi dövlətinin mövcudluğunun əsasını təşkil edən sionizm fəlsəfəsi dünya yəhudilərinin evlərinə qayıtmasını tələb etdiyindən, əks hərəkat, yəni israillilərin yəhudi dövlətini tərk edərək başqa yerdə yaşaması açıq şəkildə ideoloji və demoqrafik problem yaradır.^[23]

İsraillilərin İsraildən mühacirət etməsinin ən çox yayılmış səbəbləri arasında İsrailin davam edən təhlükəsizlik problemləri, iqtisadi məhdudiyyətlər, iqtisadi xüsusiyyətlər, İsrail hökumətinə qarşı məyusluq, həmçinin israillilərin həyatında dinin həddindən artıq rolu var.

İsrail dövləti elan edildikdən sonrakı dövrdə, ta bu günə qədər bir çox israilli ABŞ-yə köçüb. Bu gün bu insanların övladları israilli amerikalılar kimi tanınır. 2000-ci il Amerika Birləşmiş Ştatlarının siyahıyaalmasına əsasən, 106839 amerikalı İsrail vətəndaşlığına malikdir, lakin İsrail əsilli Amerikalıların sayı təxminən yarım milyondur.^[24][25]

2014-cü ilə olan məlumata görə, Moskva, şəhərdə yaşayan və demək olar ki, hamısının doğma dili rus dili olan 80000 İsrail vətəndaşı ilə dünyada ən böyük İsrailli emiqrant icmasına malikdir. İcma üçün bir çox İsrail mədəni tədbirləri keçirilir və icma üzvlərinin bir çoxu ilin bir hissəsini İsraildə keçirir. İsrail icmasına xidmət etmək üçün Moskva, Sankt-Peterburq, Novosibirsk və Yekaterinburqda İsrail mədəniyyət mərkəzləri yerləşir.

2006-cı il siyahıyaalmasına görə 2006-cı ildə Kanadada 21320 israilli yaşayırdı.

Bir çox israilli İsrail dövlətinin elan olunduğu dövrdən bu yana Birləşmiş Krallığa köçmüşdür. Bu gün bu insanların nəslindən olanlar israilli ingilis kimi tanınırlar. 2001-ci il siyahıyaalmasına görə, 2001-ci ildə Birləşmiş Krallıqda 11892 israilli yaşayırdı. Əksəriyyəti Londonda yaşayır.

2013-cü ildə İsrail Ali Məhkəməsinin sədri Aşer Qrunisin rəhbərliyi ilə üç hakimdən ibarət kollegiya dövlət tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqələrində vətəndaşların mənşəyinin dini deyil, "İsrailli" kimi göstərilməsini tələb edən müraciəti rədd etdi. Qrunis yeni etnik və ya milli mənsubiyyət kateqoriyalarının müəyyən edilməsinin məhkəmənin səlahiyyətlərinə aid olmadığını bildirdi. Məhkəmənin bu qərarı, 1948-ci ildə İsrail dövlətinin qurulduğu dövrdə yəhudi olduğunu bildirməkdən imtina edən Uzzi Ornanın bunun əvəzinə özünün "İbrani" olduğunu iddia edən müraciətinə cavab idi. İsrail hakimiyyəti buna vaxtilə icazə vermişdi. Lakin 2000-ci illərdə Ornan milliyyətini "İsrailli" kimi qeydə aldırmaq istəyirdi. Daxili İşlər Nazirliyi buna icazə vermədi və Ornanın iddia qaldırmasına səbəb oldu. 2007-ci ildə Ornanın müraciətinə keçmiş nazir Şulamit Aloni və digər fəallar qoşuldular.^[26] Qərarda hakim Hanan Melser qeyd edib ki, İsrail hazırda "vətəndaşlıq və milliyyəti ayrı hesab edir".^[27]

"İsrail övladı" termini Dəmir dövrünün Tanaxdan və kənar tarixi və arxeoloji mənbələrdən məlum olan yəhudi qəbilələrinin üzvlərinə və dövlət qurumlarına aiddir. "İsrailli" termini isə yəhudi, ərəb və ya hər hansı digər etnik mənsubiyyətdən asılı olmayaraq, müasir İsrail dövlətinin vətəndaşlarına aid edilir.

Müasir İsrail dövlətinin adı Tanaxdan və tarixi mənbələrdən məlum olan, Dəmir dövründə mövcud olmuş İsrail çarlığının adından götürülüb. Tanax "İsrail övladları" arasında qəbilə hakimiyyəti dövrü; on iki İsrail qəbiləsini birləşdirən və ümumi paytaxtı Davud şəhəri (Yerusəlim) kimi tanınan İsrail Krallığı; və şimal tayfalarının müstəqil İsrail çarlığını yaratmaq üçün bölündüyü, cənub tayfalarının isə Yəhudi çarlığının bir hissəsi olduğu dövrünü bir-birindən fərqləndirir. Lakin arxeoloji tədqiqatlar İncildəki hekayə ilə qismən uzlaşır.

Fələstin 1516-cı ildən ingilis qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu 1918-ci ilə qədər Osmanlı imperiyasının bir hissəsi idi. Britaniyanın kolonial siyasi sərhədlər yaratması yəhudilərin Histadrut və Knesset kimi muxtar qurumlar yaratmasına imkan verdi.^[28] 19-cu əsrin sonlarından etibarən sionizm hərəkatı yəhudiləri Fələstinə köçməyə və onun ərazisini abadlaşdırmağa təşviq edirdi, lakin çoxlu bataqlıqlar və səhralar səbəbindən burada yaşamaq mümkün deyildi. Yəhudi mühacirlərinin axını, eləcə də bir çox yeni qəsəbələrin yaradılması 14 may 1948-ci ildə İsrail dövlətinə çevriləcək bu yeni qurumların fəaliyyət göstərməsi üçün çox vacib idi.^[29] 1960-cı ilə qədər israillilərin 25%-i Holokostdan sağ çıxanlar idi.^[30]

Ölkənin ən böyük şəhərləri Hayfa, Təl-Əviv və Yerusəlim incəsənət muzeyləri ilə tanınan əsas mədəniyyət mərkəzləridir və bir çox şəhər və kibbutzlarda daha kiçik yüksək keyfiyyətli muzeylər var. İsrail musiqisi çoxyönlüdür və özündə həm qərb, həm də şərq, dini və dünyəvi musiqinin elementlərini birləşdirir. O, çox eklektik olmağa meyillidir və diasporun, habelə daha müasir mədəni təsirlərin izlərini ehtiva edir: Hasid mahnıları, Asiya və xüsusən yəmənli müğənnilərin ifasında ərəb popu, İsrail hip-hopu və ya ağır metalı. Bir çox mühacir qrupunun mədəni irsinə aid xalq rəqsləri də məşhurdur.

İsrail Mərkəzi Statistika Bürosunun məlumatına görə, 2014-cü ilin sonunda israillilərin 75%-i yəhudi (İudaizm tərəfdarı), 17,5%-i müsəlman, 2%-i xristian, 1,6%-i druz, qalan 3,9%-i isə (immiqrantlar da daxil olmaqla) dinə görə təsnif edilməmişdir.^[31]

İsrail yəhudilərinin təxminən 12%-i haredim (ultra-pravoslav dindar) olaraq təyin olunub; əlavə 9% "dindar"dır; 35% özlərini "ənənəçi" hesab edir (yəhudi dini qanunlarına ciddi riayət etmir); və 43%-i "dünyəvi"dir ("hiloni" adlandırılır). Dünyəvilər arasında 53%-i allaha inanır. Bununla belə, bütün israillilərin 78%-i (və faktiki olaraq bütün İsrail yəhudiləri) Pesah bayramında iştirak edirlər.

Şimali Amerika yəhudilərindən fərqli olaraq, israillilər özlərini yəhudilik təriqətlərinə (məsələn, İslahat yəhudiliyi və ya Mühafizəkar yəhudilik kimi) aid etmirlər, əksinə, dini mənsubiyyətlərini dini ayinlərə əməl etmə dərəcəsinə görə müəyyən etməyə meyillidirlər. İsrailin dini həyatı Şimali Amerika yəhudi həyatından fərqli olaraq, təkcə sinaqoqlar və ya dini icma mərkəzləri ətrafında fırlanmır.

İsrailli ərəblər arasında 82,6% müsəlman^[32], 8,8% xristian və 8,4% druzdur.^[33]

Hayfadakı Ümumdünya Ədalət Evinin daxil olduğu Bəhai Dünya Mərkəzi dünyanın hər yerindən bəhai zəvvarlarını cəlb edir.^[34]

Daha çox mühacirlər ölkəsi olması səbəbindən İsrail dünyanın ən multikultural və çoxdilli cəmiyyətlərindən biridir. İvrit və ərəb dilləri ölkədə rəsmi dillərdir, ingilis və rus isə ən çox danışılan iki qeyri-rəsmi dildir. İdiş (2%) və fransızca (2%) da danışılır.^[35] Müəyyən dərəcədə ingilis dili də geniş şəkildə danışılır və İsrailin bir çox biznes sahələrində istifadə edilir. İvrit və ingilis dili kursları İsrailin qəbul imtahanlarında (baqrut) məcburidir və əksər məktəblər ərəb, ispan, alman və ya fransız dillərindən bir və ya bir neçəsini təklif edirlər. İsrail hökuməti həmçinin yeni yəhudi mühacirlərin İsrail cəmiyyətinə inteqrasiyasına kömək etmək üçün ulpan kimi tanınan pulsuz intensiv ivrit dili kursları təklif edir.

• İsrail əhalisi
• İsrail ərəbləri
• İsrail çərkəzləri

• İsrail Xarici İşlər Nazirliyinin saytında İsrail xalqı
• İsrail Mərkəzi Statistika Bürosunun rəsmi saytı
• DMOZ-da Israel: Society and Culture Cəmiyyət və Mədəniyyət